Przyprowadziła mnie mapa, kupiona za parę złotych w kiosku na Centralnym.
Trzymając ją w ręce, szłam na rozmowę o nowej pracy w nowym mieście. Był
środek lata, upał. Sandały grzęzły w roztopionym asfalcie. Mapa, wymięta od
ciągłego rozkładania, wskazała najpierw aleję Solidarności, potem Jana Pawła
II – arterię kantorów i sex shopów. Obie ruchliwe, wypełnione podobnymi,
monumentalnymi bryłami. Za to nazwy mijanych przecznic brzmiały znajomo:
Nowolipki, Nowolipie, Stawki. Ciągi niskich budynków o monotonnych elewacjach,
kojarzących się z koszarami. Przed jednym z nich, obok Pawiaka, stało
uschnięte, czarne drzewo. Ludzie mieszkający w tym bloku musieli popatrywać
na nie codziennie z okien, pijąc swoje poranne kawy i herbaty.
Po krótkim postoju przy rondzie Babka mapa kazała skręcić w prawo, minąć
ogródki działkowe i maszerować z powrotem do dworca rozgrzaną, nasłonecznioną
ulicą Andersa. W ten sposób powiodła mnie całym obrzeżem dawnego
Muranowa, z czego jeszcze nie zdawałam sobie sprawy.
Odtąd chodziłam tą trasą prawie każdego dnia. Praca–dom–praca. Wiedziałam
dobrze, gdzie jestem, ale jak długo się dało, unikałam wejścia w głąb osiedla,
trzymając się utartego szlaku po liniach prostych i ruchliwych skrzyżowaniach.
Pamiętałam, że w środku schowany jest plac z pomnikiem, lecz odwlekałam
spotkanie z nim. Bałam się tego, co mogą odsłonić socrealistyczne gmachy,
szczelnie wypełniające główne ulice. Widoku niezabliźnionej rany po getcie.
Wreszcie się przemogłam i nie było tak źle. Wielki, pusty plac porośnięty
trawą, ale z ławkami i alejkami. Dziwne domy ustawione na wzgórkach. Dużo
bram, schodów i wewnętrznych podwórek. Spokój prowincjonalnego miasteczka
w samym centrum wielkiego miasta. Ten spokój i cisza były niepokojące, choć
trudno wytłumaczyć dlaczego.
Potem – już z perspektywy świadomie wybranego mieszkania, dwa kroki od
oswojonego wreszcie placu, na którym wyrósł Ohel, zalążek przyszłego muzeum
– odkryłam, że takich jak ja jest więcej. Nie idziemy na Anielewicza, tylko na
Gęsią. Zaglądamy w wykopy ku zdziwieniu robotników wymieniających kable,
wypatrując kawałków przedwojennych cegieł, popękanych butelek po wodzie
kolońskiej, gwoździ i guzików – śladów poprzedniego życia. Nie przepuścimy
okazji do rozmowy z emerytem, wspominającym dziecięce poszukiwania skarbów
w resztkach ruin. Muranów docenia to i zwykle jest dla nas łaskawy. Cieszy
oczy zielenią podwórek, pozwala się fotografować, odsłania tajne przejścia,
śladami piwnicznych kotów daje zajrzeć do schronów. Czasem boli. Ból jest jak
najbardziej realny. Czuje się go pod podeszwami.

***

– Warszawa wolna. Jedziemy! – rzuca Józef Sigalin do kolegów.
Siedzą stłoczeni w pokoju przy ulicy Racławickiej w Lublinie – grupa przedwojennych
architektów, której kilka dni wcześniej nowe władze, wiedząc już,
co się święci, kazały przyspieszyć prace nad planami odbudowy stolicy. Jest
wczesne popołudnie 17 stycznia 1945 roku. Pokój służy jednocześnie za siedzibę
tymczasowego komunistycznego rządu, zwanego Polskim Komitetem
Wyzwolenia Narodowego. Parę minut wcześniej rozdzwonił się telefon. Ktoś
zameldował, że wojska radzieckie, a razem z nimi żołnierze I Armii Wojska Polskiego,
zajęli już wszystko, co zostało z Warszawy. Projektanci – oprócz Sigalina
Bohdan Lachert, Julian Puterman-Sadłowski
i Eleonora Sekrecka, sformowani
naprędce w Grupę Operacyjną „Warszawa” – czekali tylko na ten sygnał, by
wreszcie ruszyć na zachód. Od ich relacji o skali warszawskich zniszczeń miał
w dużej mierze zależeć dalszy los miasta. Rząd, spodziewając się najgorszego,
rozważał przeniesienie stolicy do Poznania, Krakowa lub robotniczej Łodzi.
Gdyby do tego doszło, warszawskie ruiny zostałyby nietknięte jako pomnik
hitlerowskiej zbrodni.
– Możemy jechać – powtarza Sigalin, obwołany kierownikiem ekspedycji,
i biegnie załatwiać formalności.
Jako rodowity warszawiak nie może przepuścić podobnej okazji. Swoje miasto
widział po raz ostatni jesienią 1939 roku, przed wędrówką na lewy brzeg
Bugu, skąd zaniosło go aż do Iranu z Armią Czerwoną. Do Lublina dotarł jako
oficer sztabowy I Armii w randze kapitana. Przedwojenny członek partii komunistycznej,
sprawdzony w walce na antyhitlerowskim froncie, w tym w bitwie
pod Lenino, idealnie nadaje się do roli wiceszefa Biura Planowania i Odbudowy –
zalążka przyszłego resortu budownictwa. Władzom nie przeszkadza, że Sigalin
nie ma jeszcze dyplomu architekta (przerwał studia przed wojną, skończy je
dopiero w 1946 roku), co chętnie wytykają mu przeciwnicy. Nie brakuje mu
bowiem energii, pomysłów i chęci do pracy. Nic więc dziwnego, że pełnomocnictwa
na przejazd Grupy Operacyjnej „Warszawa” znajdują się w mgnieniu oka.
Kłopot jest tylko z samochodem. Rozklekotaną ciężarówkę i galon benzyny uda
się załatwić dopiero następnego dnia. Lekko opóźniona ekspedycja rusza do
stolicy.
– Dostaliśmy „komandirowki”, czyli zaświadczenia po polsku i rosyjsku, zobowiązujące
władze radzieckie do udzielenia nam wszelkiej możliwej pomocy –
wspomina dziś młodszy syn Bohdana Lacherta Rudolf.
O nim i o bratowej Sigalina Hannie nie ma wzmianki w oficjalnych relacjach.
Był wtedy dziewiętnastolatkiem, uczniem liceum budowlanego w Lublinie, planującym
studia architektoniczne. Wyjazd potraktuje jak niespodziewaną przygodę.
– Ojciec zabrał mnie ze sobą, bo uznał, że czas wprawiać mnie do przyszłego
zawodu. Chciał też wywieźć mnie na jakiś czas z Lublina, gdzie zdążyłem trochę
narozrabiać, wdałem się w zatarg z czerwonoarmiejcami, których ze względu na
jego polityczne sympatie nazywałem sarkastycznie „przyjaciółmi tatusia”. Gdy
spuścili mi lanie, stwierdził, że rozsądniej będzie zmienić przynajmniej na jakiś
czas miejsce zamieszkania. Prośbę, ku mojej radości, poparł Sigalin. – Rudolf
Lachert odgania łaszące się psy, nalewa kolejny kieliszek wina.
Siedzimy w domu Lachertów na Saskiej Kępie, gospodarz wspomina lubelską
wyprawę. Rocznik 1926, emerytowany architekt, autor projektu dworca
kolejowego Łódź Kaliska, ciągle pracuje. Teraz głównie nad ambonami strzeleckimi
– mimo słusznego wieku, wady wzroku i słabego słuchu jest zapalonym
myśliwym (w przeciwieństwie do ojca – jak potem będzie wielokrotnie podkreślał
w rozmowach).
– Ale nie jechaliśmy prosto do Warszawy. Wcześniej była jeszcze Podkowa
Leśna, gdzie dołączyło do nas trzech kolejnych architektów, i Cieleśnica.
W tej podlaskiej miejscowości przebywa akurat Lech Niemojewski, profesor
Politechniki Warszawskiej, organizując ośrodek naukowy na potrzeby nowego
rządu. Ten przedwojenny projektant wnętrz transatlantyków M/S Piłsudski
i Batory, współautor planu restauracji Łazienek Królewskich, który jeszcze
w konspiracji pracował nad planami odbudowy stolicy, uchodzi w środowisku za
niekwestionowany autorytet. Nie może go zabraknąć w tak prestiżowej grupie.
Po kolejnych kilku godzinach architekci docierają wreszcie do celu.
„Brzeg warszawski. Tłok, ruch, nawoływania. Dużo wojska. […] Dziury w jezdni,
leje po pociskach. Szpital Św. Łazarza przy ul. Książęcej spalony. Tabliczki z niemieckimi
napisami ulic. Kościół Aleksandra – kupa gruzu, sterczy część wieży –
zapisuje na gorąco Sigalin. – Niemojewski zdjął czapę. Coraz to mówi głośno,
woła prawie: Jest! Stoi! Patrzcie! Zadziwia mnie ta radość, przecież tu strasznie,
cmentarz […]. Dyndające z dachów kawałki blachy. Poprzeczne ulice zawalone
gruzami zasypanymi częściowo śniegiem. Ślady stóp ludzkich”.
Na placu Zamkowym pod kołami gazika majaczy ludzka sylwetka.
– Uwaga, trup na drodze! – krzyczy Sigalin i łapie kierowcę za rękę, a potem
rzuca się odciągać zmarłego. Okazuje się, że to Zygmunt Waza.
Rudolf Lachert:
– Tylko ktoś, kto był wówczas w Warszawie, jest w stanie uwierzyć, że tak
mogło wyglądać miasto. Nawet zdjęcia nie oddają pełni zniszczeń. Ich skalę
mogli uświadomić sobie tylko ci, którzy porównywali te resztki z wyglądem ulic
sprzed wojny. W południowej części Śródmieścia stały jeszcze wypalone budynki,
a nawet rzędy kamienic, ułatwiające orientację w terenie.
– A na północ od placu Bankowego? Co było tam? – pytam.
– Nic.
– Jak to nic?
– Pustka. Nic poza morzem gruzów.
Gruzy, gruzy, gruzy. Wystające gdzieniegdzie półtora metra ponad poziom
dawnych ulic. Tak wyglądała w styczniu 1945 roku przedwojenna dzielnica żydowska,
potem centrum getta utworzonego przez Niemców. Muranów.
Michał Zylberberg, wędrujący tamtędy po oswobodzeniu lewobrzeżnej
Warszawy, zanotuje: „Było tak cicho jak w grobie. Cały obszar pokrywała gruba
warstwa śniegu. Biel, która powinna być symbolem czystości, przeraziła mnie.
Pod tą bielą wzbierało morze niewinnej krwi żydowskiej. Błądziłem bez celu po
ruinach. Nie spotkałem żadnego znaku tego, co tutaj wcześniej istniało”.
Po przejeździe przez ulicę Okopową, gdzie był cmentarz żydowski, w wojskowym
bloku meldunków Józefa Sigalina, służącym mu tego pierwszego wieczoru
w Warszawie za notatnik, znajdzie się zapisek: „Mury cmentarzy wydają się
zbędne: nie dzielą już dwóch światów”.
(...)