Zbrodnia w raju

W poszukiwaniu utopii na Galapagos

            Wybór Galapagos był wyjątkowo odpowiedni dla doktora Rittera i jego wyznawczyni. Ich mroczny, nietzscheański romantyzm nie pasowałby do scenerii tropikalnej wyspy ze stereotypowych wyobrażeń: palmy, owoce i miękki złocisty piasek. O ileż bardziej adekwatnym wyborem dla bohaterskiego filozofa nadczłowieka był odległy archipelag Galapagos ze specyficzną fauną, zamglonym krajobrazem wulkanicznym i skojarzeniami z Charlesem Darwinem. Związki z tymi wyspami miał nawet pierwowzór ulubionego bohatera Friedricha z dzieciństwa, Robinsona Crusoe (którego imię Ritter połączy ze swoim, tytułując się „Robinsonem z Galapagos”)[1].

„Robinson” Friedricha różni się jednak znacząco od opisywanego przez Defoe rozbitka, który przecież jest rozsądny i pragmatyczny: urządza się na wyspie, nakłania czarnoskórego, żeby dla niego pracował, i opuszcza wyspę przy pierwszej nadarzającej się okazji. W wersji Friedricha mamy do czynienia z postacią romantyczną i utopijną, wywodzącą się nie tyle z oryginalnego dzieła Defoe, ile z czerpiących z niego „robinsonad”, pisanych od XVIII wieku, lecz szczególnie popularnych w Niemczech pod koniec XIX stulecia.

Najsłynniejszą powieścią z tego gatunku było dzieło Johanna Gottfrieda Schnabela Die Insel Felsenburg [Wyspa Felsenburg]. Czwórka rozbitków cieszy się z ucieczki od cywilizacji i próbuje stworzyć własną wersję raju na odludziu. Początkowo zamieszkują jaskinię, która wcześniej służyła bukanierom za kryjówkę, a potem osiedlają się w wulkanicznej dolinie w centralnej części wyspy. Zmieniają bieg znajdującego się tam wodospadu i wykorzystują go do własnych celów. W świetle tego, czego Friedrich i Dore doświadczą na swojej wyspie, znamienny zdaje się wątek morderstwa i samobójstwa, który pojawia się w książce Schnabela.

            Jednak o wyborze Friedricha zadecydowała ostatecznie książka Williama Beebe’a Galapagos. World’s End [Galapagos. Na końcu świata], wydana w 1924 roku. Beebe opisał w niej szczegółowo wcześniejszą o rok wyprawę sponsorowaną przez milionera Harrisona Williamsa. Choć uczestnicy ekspedycji przybyli na Galapagos na pokładzie wygodnego jachtu parowego Noma i na lądzie nie spędzili nawet stu godzin, to bogato ilustrowana i świetnie napisana książka Beebe’a promowała Galapagos jak żadna inna pozycja od czasu Podróży na okręcie Beagle” Darwina, który spędził na wyspach pięć tygodni.

            Dla Friedricha i Dore to właśnie książka Beebe’a była źródłem wiedzy na temat geografii i historii Galapagos. Archipelag obejmuje pięć dużych wysp, dziesięć mniejszych oraz setki małych wysepek i skał rozsianych na obszarze obejmującym ponad czterdzieści tysięcy kilometrów kwadratowych i przeciętym równikiem, niemal tysiąc kilometrów od Ekwadoru.

            Wyspy Galapagos to tak naprawdę wierzchołki grupy ogromnych wulkanów, które wznoszą się z dna oceanu na wysokość ponad trzech tysięcy metrów. Obmywane są przez zimny Prąd Peruwiański, który pokonuje pięć tysięcy kilometrów, by ochłodzić tropikalne powietrze i spowić archipelag mrocznymi, tajemniczymi mgłami. To im zawdzięcza swoją pierwszą nazwę: Las Islas Encantadas, czyli Wyspy Zaczarowane. Szczyty archipelagu skrywają się we mgle i w chmurach przez większą część roku, co w rezultacie zapewnia odpowiednią ilość wilgoci do rozwoju obfitej flory, a gdzieniegdzie na wyżynach utrzymuje przy istnieniu kilka źródeł słodkiej wody. Jednakże niższe partie górskie oraz mniej wysklepione wysepki są właściwie pozbawione wody przez cały rok. Znajdziemy tam krzewy pustynne i kaktusy, a warunki średnio nadają się dla ludzi, co dobrze ujął Herman Melville: „Przecięte przez równik nie znają jesieni, nie znają też wiosny. Nawet gdyby przeszedł tu kataklizm, to w tym popiele wiele by nie zdziałał. Mówi się, że ulewy odświeżają pustynię, ale na tych wyspach nigdy nie pada deszcz”.

Melville nie miał racji, pisząc, że klimat na Galapagos nie zmienia się w ciągu roku. Jak Friedrich i Dore mieli się wkrótce przekonać, wyspy te mają swój własny, specyficzny cykl pór roku. Przez większość miesięcy panuje tu klimat umiarkowany, do czego przyczyniają się zimny Prąd Peruwiański i południowo-wschodnie pasaty. Kondensacja pary wodnej występuje jedynie w wyższych partiach górskich, a jej skutkami są niemal nieustanne zamglenie i mżawka. Jednakże podczas krótkiego antarktycznego lata Prąd Peruwiański zmienia swój bieg i mniej więcej od stycznia do kwietnia wyspy oblewane są ciepłymi wodami. Klimat staje się wtedy bardziej tropikalny, z wysoką temperaturą i opadami; rośliny robią się zielone, a ptaki i gady zaczynają się rozmnażać. W maju wracają chłodne pasaty południowo-wschodnie, deszcze ustają, a rośliny na powrót wysychają i brązowieją. Taki właśnie widok ukazał się oczom Melville’a: „Szczeliny wyprażonych skał są maskowane wyrastającą z nich podstępnie gęstą plątaniną krzewów, które nie wydają owoców i nie mają nazwy. Tu i ówdzie pojawiają się rachityczne i przesuszone kaktusy”.

Friedrich i Dore wybrali niewielką wyspę w południowo-zachodniej części archipelagu. W porównaniu z innymi wyspami miejscowa roślinność jest całkiem bujna – znajdują się tu co najmniej dwa źródła słodkiej wody, a wyższe partie zboczy nieczynnych wulkanów są porośnięte tropikalną florą. Ich upragniona wyspa była nazywana trzykrotnie (skromnie jak na standardy archipelagu, w którym jedna wyspa potrafi mieć osiem różnych nazw). Najpierw, w 1684 roku, bukanier Ambrose Cowley nazwał ją Wyspą Karola. Oficjalna nazwa ekwadorska to wyspa Santa Maria, ale sami mieszkańcy wolą określać ją mianem Floreana. W czasach Friedricha i Dore nazwy Wyspa Karola oraz Floreana były stosowane wymiennie. Ta płynna nomenklatura istnieje na Galapagos również współcześnie – obcesowe brytyjskie nazwy (Indefatigable[2], Chatham, Albemarle, Narborough) funkcjonują do dzisiaj, podobnie jak ich piękne hiszpańskie odpowiedniki (Santa Cruz, San Cristóbal, Isabela, Fernandina).

Wyspa miała swoją plugawą i brutalną historię, która na pierwszy rzut oka w ogóle nie pasowała do idyllicznego konceptu powstałego w głowie Friedricha. Jednak w praktyce przypominała ona właśnie wyspę z robinsonady Schnabela, wykorzystywaną przez bukanierów jako kryjówka. Na przełomie XVII i XVIII wieku podobnie było na Floreanie (Wyspie Karola), Santiago (Wyspie Jakuba) i Santa Cruz (Indefatigable). Można tu było bezpiecznie zakotwiczyć, znaleźć słodką wodę, a łatwych do upolowania żółwi, ptaków i ryb było w bród. Ale najważniejsze było to, że archipelag znajdował się z dala od zwyczajowych hiszpańskich szlaków.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: julita@czarne.com.pl.