Zboże rosło jak las

Pamięć o pegeerach

Gdyby była to bajka, mogłaby mieć taki początek.

Panią tej doliny była rzeka. Nadawała charakter, tożsamość, rytm. Płynęła stałym, choć leniwym nurtem. Wiedziała, skąd przyszła i dokąd zmierza. Wciskała się w dawne koryta, drążyła zakola, zataczała kręgi. Późną zimą i wczesnym latem zajmowała pastwiska. Uczyła ludzi żyć ze sobą w zgodzie.

Na nadrzecznych mokradłach mieszkały bobry. We wsi, w paru rzędach, stały chaty. Jedne gliniane, inne z drewna. Wszystkie opalane torfem. Ludzie musieli umieć wiele, bo droga do miasta po roztopach zamieniała się w grząskie bagno.

We wsi był dziedzic. Bogaty pan, jedyny w okolicy, który miał samochód. Gospodarze wyciągali go końmi, gdy zapadał się w torfowisko. Po wojnie światowej państwo zabrało mu dwór i majątek i kazało wyjechać.

Życie w dolinie musi iść z postępem, uznali sekretarze z białych gmachów. Nie może zależeć od widzimisię rzeki. Rzekę trzeba okiełznać. Odwrócić jej przeznaczenie. Tak, by na torfie wyrosły zielone łąki, orzeka władza. Z łąk będzie mleko, masło i dewizy. Będzie premia i urlop. Prawie jak w mieście.

– Z tych łąk ludzie ciągle żyją.

Pierwsze zdanie, jakie słyszę od sołtysa Grądów‑Woniecka Mirosława Jacewicza, jest o rzece i o torfie. Bez nich nie byłoby ani wsi, ani grądowiaków.

– Jakbyś rzucił zapałkę w trawy przy rezerwacie, to dziury wypali. Kiedyś sąsiad palił śmieci na działce, to tak buchnęło, że nie mógł ugasić. Dwieście wiader poszło ze studni i nic.

Najpierw była rzeka i torf, mokradła i rozlewiska. Osuszone i tak się obudzą.

Wóz zaprzężony jest w dwa konie, stoi na tratwie. Mężczyźni w paltach ciągną linę, siłą gołych rąk przeprawiają się na prawy brzeg. Jedyna droga łącząca Grądy ze światem wiedzie przez rzekę. „Wokół rozległe bagna i moczary” – opowiada lektor Polskiej Kroniki Filmowej. Mężczyzna człapie po błocie. W pogiętym wiadrze niesie bryły torfu. Dziecko rzuca patyki gęsiom. I dziecko, i gęsi brodzą w kałużach. Wyżej, na górce, sterczą kryte trzciną dachy chałup. „Do Wizny, najbliższego miasteczka, chodzi się tylko po cukier, sól i naftę” – zaznacza głos z kroniki.

Kolejne ujęcie pokazuje manewry glebogryzarki. Pełzająca maszyna rozcina powłokę torfowiska. Wyrwane mokradłom bryły humusu zamienia w podłoże dla przyszłej łąki. W świeżo wykopanych rowach leżą dreny. To one będą wysysać wodę z mokradeł. Lektor ogłasza, że inwestycję w Grądach „śmiało można nazwać początkami cywilizacji”. Za kilka lat znikną chałupy z drewna i trzciny. W ich miejscu pojawią się bloki, rozrzucone jak cukierki na morenowym pagórku nad doliną.

Tego, co działo się wcześniej, PKF nie pokazała.

Pierwsze mapy rysował mierniczy Wandalin Kijuć. Miał linijkę, ołówek i płachtę szarawego papieru. Odległości mierzył tyczkami. Paliki wbijał szlagą, drewnianym młotem, a stalową taśmą i czerwonymi chorągiewkami wyznaczał nowe granice. Szkicował drogę, strugi i koryto Narwi. Jego mapa wygląda jak dziecięcy rysunek. Łąki mają postrzępione boki, a cały teren przypomina odwróconą literę C, szczęki krokodyla albo zębatą paszczę.

Wśród rozlewisk Narwi usadowił się majątek. Niecałe sześćset hektarów, w większości pastwiska, nieużytki i zarośla wierzbowe, trafiło w czasie reformy do okolicznych gospodarzy. Gleby są piaszczyste i gliniaste, czwartej i piątej klasy. Do uprawy nadaje się mniej niż połowa. Łąki naturalne, „zalewne”, wymagają drenażu – notował mierniczy. Połowa pastwisk w czasie wojny leżała odłogiem i zarosła. Zniszczone budynki czekały na remont. Tylko jedna droga, z Wizny do Rutek, była utwardzona.

Władza przysłała meliorantów. Ludzie myśleli: „O, to dla nas. Nasze łąki wreszcie będą suche”.

Sołtys Mirek przekonuje, że nie widać już podziału na grądowiaków napływowych i zasiedziałych. Ale czasem, przy kielichu, ktoś rzuci: „Zabraliście nam majątek”. Wnuki wydziedziczonych wypominają to wnukom przybyłych. Muszą ustalić, czyja babka przyjechała na gotowe, a czyją okradli komuniści. Muszą docisnąć. Mirek się irytuje:
– Jaki majątek? Hektary tutaj? Jakby nie pegeer, to by do dzisiaj w bagnach siedzieli.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: julita@czarne.com.pl.