W cieniu Europy

Dwie zimne wojny i trzydziestoletnia podróż przez Rumunię, a nawet dalej

Do rumuńskiej stolicy powróciłem ponad ćwierć wieku później. Był Wielki Tydzień – istota chrześcijaństwa. Gdy w cerkwi, pośród woni kadzideł i fresków, napisów cyrylicą i śpiewanych po grecku wielkopiątkowych hymnów rozkołyszą się poczerniałe od dymu z kadzielnic ikony, to, co zmysłowe, i to, co duchowe, doznaje największego możliwego zjednoczenia. W sobotę około północy bukareszteńską Biserica Albă (Biały Kościół) spowija ciemność. Od strony Calea Victoriei w milczeniu wchodzą do niej rodzice i dzieci, dziadkowie i wnuczęta, zachwycające kobiety i ubogie starowinki. Wszyscy trzymają w dłoniach świece, a nieziemska i nabożna cześć oraz pokora zacierają dzielące ich różnice.

Hymny budzą uczucia już to posępne, już to radosne, niczym cofająca się fala. W końcu zza ikonostasu wynurza się dwóch kapłanów z płonącymi świecznikami. Ludzie podchodzą, żeby zapalić od nich swoje świece. Potem odpalają je od siebie nawzajem i las świateł, rozbłysnąwszy w głębi cerkwi, wędruje ku wyjściu i na dziedziniec, rozpraszając ciemności. Wielkanoc. Hristos a înviat, czyli „Chrystus zmartwychwstał”. Adevărat că a înviat – „Zaprawdę zmartwychwstał”. W ten sposób monoteizm pogańskim rytuałem powitał wiosnę. W oświetlonych płomieniami wielkanocnych świec twarzach Rumunów historia ujawnia swoje prawdziwe oblicze. W ich oczach zapisane są wszystkie tragedie, cudy i zmartwychwstania.

Ten neoklasyczny kościół pochodzi z początku XIX wieku. Jednak skojarzenie z Bukaresztem lat dwudziestych uwiecznionym w Pamiątkach antysemity Gregora von Rezzoriego sprawiło, że wydał mi się stary. Dla osoby urodzonej w połowie XX wieku początek poprzedniego stulecia jest niczym wieki średnie, jest abstrakcją. To było zbyt dawno temu, by mogło wywoływać jakieś wspomnienia. Niemniej jednak mój ojciec urodził się pięć lat przed narodzinami Rezzoriego i w okresie, który Rezzori opisuje, miał mniej więcej lat dwadzieścia. Ojciec, gdyby żył, miałby już ponad sto lat. Między czasem opowieści Rezzoriego a dniem dzisiejszym Żydzi, o których pisze Rezzori – nie zawsze uprzejmie, nie zawsze z sympatią – mogli zostać zamordowani w machinie Holokaustu. Gdyby jednak nie zginęli, musieliby przetrwać w Rumunii rządy reżimu sprzymierzonego z nazistami i długie lata komunistycznego terroru oraz biedy. Chyba że zdołaliby wyemigrować. Oto historia niewiarygodnie wręcz skondensowana, albowiem lata trzydzieste i czterdzieste stanowią niezbadaną przepaść między jedną epoką a drugą. W przypadku Rumunii, bardziej niż gdziekolwiek indziej w Europie Wschodniej, owa przepaść ziała aż do roku 1989. Opowieść Rezzoriego leżała na jednym jej brzegu, moje życie na drugim.

Takie myśli nawiedziły mnie w noc wielkanocną. Wirująca tajemnica czasu i znaczeń, które ze sobą niesie – Biserica Albă pod koniec lat dwudziestych, moja wizyta w Bukareszcie w 1981 roku i powrót na początku 2013. Rok 1981 zdawał się odległy, lata dwudzieste nie tak bardzo. Miałem wrażenie, że właściwie znam dobrze Bukareszt Rezzoriego, choć istniał on, zanim się urodziłem, a mnie wydawało się, że był jeszcze o wiele starszy.

Rezzori wspomina „lato lawendowych wieczorów i niespełnionych pragnień” w Bukareszcie, gdy siedząc w „garsonierze”, słyszał chór śpiewający w ogródku restauracji położonej przy Biserica Albă . Wkrótce jego młody bohater wprowadza się do pokoju wynajmowanego przez żydowską rodzinę i tak pojawia się motyw przewodni tych opowieści, czyli antysemityzm jako szum w tle, drobny osobisty tik dokuczający wszystkim Rumunom. Najbardziej szokujące jest to, że pojawia się on jako coś normalnego i bagatelizowanego, a grozę wyczuwamy tylko w delikatnych, okazyjnych wzmiankach autora, które przypominają nam, że mówimy o latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku. To, co miało nadejść później, pozostawione zostało wyobraźni czytelnika.

Okres międzywojenny w Europie Środkowej i Wschodniej był czasem „wygaszania świateł”  w imperium austro­węgierskim – tętniącym życiem świecie biedermeierowskich mebli, między którymi wisiały chłopskie tkaniny, i zanikających habsburskich dobrych manier skrywających niespokojną mozaikę mniejszości etnicznych. Ten świat był niebezpiecznie podatny na zamęt i choć leżał na drugim krańcu mojego życia, w czasach młodości mojego ojca, Rezzori, Austriak z Bukowiny, sprawił, że wydał mi się bliski.

Czasem stosunkowo niedawne wydarzenia zdają się pochodzić z zamierzchłej przeszłości. Nasze własne życie ze wszystkimi jego najważniejszymi dla nas momentami może sprawiać, że niedawna historia – historia towarzysząca naszemu dzieciństwu – jawi się jako coś bardzo odległego. Inaczej mówiąc, nasze własne dzieje fałszują czas historyczny. Z faktu, że urodziłem się ledwie siedem lat po zakończeniu drugiej wojny światowej, zdałem sobie nagle sprawę w wieku średnim, gdy siedem lat nie wydawało mi się już długim okresem, zważywszy, że zebrałem już doświadczenia z pięciu dziesięcioleci. Okresy międzywojenny i faszystowski w Rumunii wydawały mi się rzeczywiste i namacalne, podczas gdy komunistyczne lata pięćdziesiąte i sześćdziesiąte, gdy byłem jeszcze dzieckiem i nastolatkiem, są jakby zamglone i niewiarygodnie odległe. Tylko oświetlone płomieniami świec twarze, które widziałem owej Wielkanocy, były w stanie pokonać ten dystans i sprawić, że wszystko trafiało na swoje miejsce.

Wielkanoc 2013 roku w Bukareszcie rzuciła również światło na dzieło Patricka Leigh Fermora, niezrównanego, wręcz boskiego rzemieślnika, którego każde zdanie zasługuje na miejsce w kapsule czasu – uważać go jedynie za autora książek podróżniczych byłoby nieusprawiedliwionym pomniejszeniem tej postaci. Wspaniałe opisy Rumunii pióra Fermora po raz pierwszy czytałem w 1986 roku, wkrótce po wydaniu Between the Woods and the Water, gdy mury komunizmu nadal stanowiły niemal nieprzeniknioną barierę, utrudniającą podróż w czasie w lata trzydzieste. To sprawiało, że jego słowa brzmiały jak pradawne. Ale pod koniec 2013 roku, gdy w Wielkiej Brytanii pośmiertnie wydano w końcu następny tom, jego opisy Bukaresztu z lat trzydziestych okazały się bliskie i namacalne: „[W]itryny sklepów z fantazyjnym modernistycznym liternictwem […] jedna wyjątkowo szykowna, ozdobiona samotną flaszeczką perfum ustawioną na lekko podświetlonej piramidzie aksamitu w kolorze gołębim, na tle zasłony udrapowanej z cytrynowego jedwabiu – fasady z żelazobetonu, tęczowe kłęby neonów, oślepiające kioski z poliglotycznym trzepotem czasopism […] wnętrza o niewyobrażalnym przepychu”. Dla Fermora Bukareszt był „fascynującym koszmarem” i „nadmiernie wytapetowanym Babilonem” . Dekady komunizmu zniszczyły to wszystko i w 2013 roku Bukareszt wciąż jeszcze się odradzał.

Rumunia to naprawdę cudowny melanż geograficzny i kulturowy. Za każdym razem oddziałuje na mnie zarówno fizycznie, jak i abstrakcyjnie, prowadząc bezpośrednio bądź pośrednio do obsesji na punkcie prawosławnych ikon, zimnej wojny, podróży w czasie i wielu innych spraw. Do pewnego nieokreślonego momentu zimnej wojny była to Rumania. (Po części mogło to być spowodowane zmianą w języku rumuńskim z Romînia na România w latach sześćdziesiątych). Ale ja zawsze wolałem wcześniejszą formę anglojęzyczną, która jakoś bardziej kojarzyła mi się z Bałkanami, a zatem wydawała się prawdziwsza .

Rumunia, jak muszę ją dzisiaj nazywać, podobnie jak Gruzja i Armenia, jest jednym z tych niepojętych krajów etnicznych, które w jakiś cudowny sposób przetrwały całe tysiąclecia ucisków, najazdów i podbojów. W wymiarze demograficznym Rumuni poradzili sobie lepiej niż ludy Zakaukazia i dokonali tego na samym skraju Europy Środkowej. Musiałem się zaznajomić na nowo z wieloma sprawami. I dostroić.

Czas, który upłynął między rokiem 1981 a początkiem 2013 roku, przyniósł kilka ewolucji w sposobie zachowania się Rumunów, czego byłem naocznym świadkiem podczas dwóch krótkich wizyt w 1990 i 1998. Powróciwszy ledwie cztery miesiące po rewolucji z grudnia 1989 roku, zobaczyłem, że Bukareszt, któremu przez całe dziesięciolecia odmawiano prawa do wyznawania religii, zmienił się w cerkiew na świeżym powietrzu, pełną róż, tulipanów i woskowych świec, zapalanych na chodnikach, aby uczcić rewolucjonistów poległych w walce przeciw Ceaușescu . Pod koniec lat dziewięćdziesiątych centrum Bukaresztu chlubiło się kasynami, klubami topless, włoską modą w witrynach butików – w jednym z nich zatrudniano nawet żywe modelki. Podobnie jak w ówczesnych Nowym Jorku i Paryżu, w modzie królowała czerń. Była dyplomatka rumuńska Ioana Ieronim powiedziała mi w 1998 roku: „Tak samo było w okresie międzywojnia, w latach trzydziestych. Jesteśmy przedsiębiorczymi, łatwo się przystosowującymi, pseudokosmopolitycznymi emigrantami w nowym, globalnym świecie. Jesteśmy jednowymiarowymi romańsko­orientalnymi klonami Zachodu”. A filozof i eseista Horia­Roman Patapievici dodał: „Gdy kupujemy komputery, płyty CD i ubrania, korzystamy z materialnych osiągnięć Zachodu, nie przejmując jednak wartości, które legły u podstaw takich technologii”. Pod koniec lat dziewięćdziesiątych, w pełnym książek mieszkaniu w bloku, którego korytarze okupywały hordy bezpańskich psów, ubrany w dżinsy i jedwabny smoking Patapievici uosabiał to wszystko, co odurzało mnie w Rumunii, kraju przypominającym zmysłowy, makabryczny, nieustannie fascynujący i od czasu do czasu znakomity film noir .