Duchy Bałtyku

Podróże wzdłuż niemieckiego wybrzeża

            Gdy tylko opuściłem plażę i wkroczyłem w las, ścieżka zaczęła się wznosić, dając początek drodze biegnącej w górę i w dół, wijącej się wzdłuż nadmorskich klifów i przez wiekowe lasy porastające tę część Rugii – największej niemieckiej wyspy. Krajobraz został uformowany w epoce lodowcowej, ziemia i kamienie przemieszczane i kształtowane przez posuwający się gigantyczny lodowiec, równający wszystko na drodze i zostawiający za sobą coś bryłowatego i nierównego jak równane palcami ciasto gładkiego skądinąd spodu pizzy. Gdy lód się wycofał, te niewielkie wzgórza zostały jako dowód, dokąd sięgnął. Ponieważ większość moich wędrówek wzdłuż Bałtyku odbywała się po ścieżkach na poziomie morza za wydmami lub po biegnących prosto szlakach na grzbietach zbudowanych przez człowieka grobli, leśna ścieżka w Granitz wydawała się niemal górzysta, a widoki ze szczytu klifów na wody Bałtyku poniżej przyprawiały o zawrót głowy.
            Przyjechałem na Rugię i po to, by poznać te lasy, i dlatego, że wyspa – ze wszystkich miejsc na wybrzeżu między Lubeką a polską granicą – wydawała się poruszać niemiecką wyobraźnię bardziej niż jakakolwiek inna. To tutaj Caspar David Friedrich namalował niektóre swoje najbardziej znane obrazy, a gdy przystanąłem w jednym z punktów obserwacyjnych w lesie Granitz, kredowe klify Jasmundu mrugały do mnie przez zatokę w zimowym słońcu. Obrazy Friedricha dały początek gwałtownemu najazdowi na wyspę w pierwszych latach XIX wieku, najazdowi, który trwa do dzisiaj. Jako jeden z najpopularniejszych celów turystycznych w Niemczech Rugia odpowiada za jedną czwartą wszystkich gości odwiedzających land Meklemburgia-Pomorze Przednie. To także tu narodowi socjaliści postanowili zbudować gigantyczny obóz letni dla niemieckich robotników, a resztki tego ogromnego totalitarnego marzenia wciąż stoją między drzewami wzdłuż szerokiej zatoki. Tym jednak zajmę się później. Najpierw pospaceruję po lesie.
            Buki Granitz opowiadają historię niemieckich ziem z  czasów, zanim ludzie zaczęli się wtrącać i  kształtować krajobraz pod kątem własnych potrzeb. Podobne lasy bukowe pokrywały niegdyś siedemdziesiąt procent obecnego terytorium Niemiec. Dzisiaj, po tysiącach lat ludzkiego osadnictwa, wyrębów i rolnictwa, stanowią zaledwie jedną dwudziestą swojej dawnej powierzchni. Mimo to, a może właśnie z tego powodu, las pozostał potężnym symbolem, zajmującym centralne miejsce w  niemieckiej tożsamości kulturowej. Prawdopodobnie zaczęło się to od Rzymian i zwycięstwa germańskich plemion w Lesie Teutoburskim w 9 roku naszej ery, a potem trwało przez wieki, ogarniając baśnie i folklor, dzieła sztuki i literaturę. Las był równocześnie miejscem wypoczynku i schronieniem. Był miejscem rzeczywistym i wyobrażonym.
            Ilekroć spaceruję po lesie, niosę z sobą mój własny bagaż kulturowy, który budzi we mnie pewien niejasny słaby niepokój. Las to miejsce rabusiów i bandytów, gdzie Blair Witch czai się z rzeźbami z gałązek stworzonych rękoma demonicznego Andy’ego Goldsworthy’ego. W niemieckiej mitologii las oznacza coś nieco innego – sanktuarium, w którym można się ukryć albo z którego można przypuszczać ataki na wroga. Miejsce, które może być niepokojące, wprawiające w osłupienie, ale tylko dla outsidera. Miejsce, w którym żołnierz Caspara Davida Friedricha stoi samotnie przed wznoszącymi się wysoko drzewami, w ponurych cieniach starając się wychwycić ruch albo mrugające oczy.
             Ścieżka biegła wzdłuż wysokich klifów moreny lodowcowej między nadmorskimi kurortami Binz i  Sellin. Poszedłem do Sellinu wysoką ścieżką, by powrócić przez las na dole do pojedynczych torów turystycznej kolejki parowej, której gwizd mi towarzyszył, co jakiś czas odbijając się echem między drzewami. Choć była zima, w obu miejscowościach panował ruch dzięki polującym na posezonowe obniżki, ale przez większość leśnej wędrówki miałem dróżkę dla siebie. Powietrze stało, a jedyny ruch zapewniało mignięcie barwnych piór sójki lub pośpieszne postukiwanie dzięcioła przemieszczającego się spiralnie po pniu drzewa. W pewnej chwili leśna droga zmieniła się w brukowaną ulicę wiodącą między drzewami do najwyższego miejsca trasy – wzgórza zwieńczonego domkiem myśliwskim w stylu włoskim, uzupełnionego ogródkiem piwnym oraz stoiskami sprzedającymi grzane wino i gorącą czekoladę. Tu byli ludzie, a ja wkrótce ruszyłem swoją drogą, z powrotem na ścieżkę i między drzewa, otulony lasem.
            Długo po pokonaniu Rzymian nadeszła kolej na braci Grimm, którzy wędrując ścieżkami przez las, zbierali ludowe legendy, przekazywane z pokolenia na pokolenie, a mające później zapewnić Walt Disney Company gotowy zasób opowieści, z których żyło całe imperium handlowe z parkami tematycznymi. Jednak dla braci Grimm, a także dla ludzi podobnych Friedrichowi i poecie Hölderlinowi las był czymś więcej niż opowieściami przy ognisku. Mitologia i legendy z niemieckiego lasu w decydującym stopniu przyczyniły się do kształtowania odrębnej narodowej tożsamości w latach po wojnach napoleońskich. Drzewa, a szczególnie dąb, zaczęły symbolizować siłę i solidność ojczyzny. Dla takich jak Goethe las był – w swojej przyjemności estetycznej i pięknie – sposobem definiowania niemieckości jako czegoś innego i odrębnego w kulturze europejskiej. Goethe widział las jako organiczny, naturalny i dziki, szczególnie jeśli zestawiło się go z porządkiem i symetrycznymi liniami ogrodu pałacowego. A czyż te pałacowe ogrody nie były jakoś francuskie? A przynajmniej inspirowane przez francuskość? No cóż… Las był z definicji i z samej istoty tego, że nikt go nie planował, nie rzeźbił ani nie kształtował jako ogrodu, czymś zdecydowanie i wyraźnie „niemieckim”.
            Ten symbolizm, zrodzony z wystąpienia przeciwko cesarskim wojskom, później mieli przyswoić sobie narodowi socjaliści, przejawiający własne ekspansjonistyczne ambicje. W latach Trzeciej Rzeszy w miejscach „prawdziwie niemieckich” stworzono pierwsze objęte ochroną obszary przyrody, a lasem jako atrakcją posługiwali się także hitlerowscy propagandyści. W Norymberdze, gdy Albert Speer tworzył plany masowych pokazów siły i potęgi, wyobrażano sobie nowy las – Fahnenwald sztandarów i flag pod promieniami reflektorów rzucających w nocne niebo kolumny światła jak pnie drzew. Nie sposób było uciec od tych skojarzeń i nadal się nie da. Na tablicy informacyjnej u wejścia do Granitz przeczytałem niemieckie słowo na bukowy zagajnik, całkiem zwykłe, opisowe niemieckie słowo, obciążone teraz zupełnie innym znaczeniem: Buchenwald. Nazwa obozu zagłady w Auschwitz? Birkenau. Brzezinka.
            Po powrocie do Binzu podążyłem ścieżką biegnącą skrajem lasu ku miastu i żwirowej plaży, z której rozpocząłem wędrówkę. Tablice ostrzegały przed niebezpieczeństwem grożącym lasom, wyliczały przepisy, których trzeba przestrzegać, jeśli chce się iść ścieżkami pośród drzew, tak jak ja to zrobiłem. Tablice ostrzegawcze nie budziły wątpliwości: skoro utraciło się dziewięćdziesiąt pięć procent buczyn, trzeba dbać o to, co pozostało. To właśnie lęk przed taką śmiercią lasu na skutek zanieczyszczenia i kwaśnych deszczy w drugiej połowie XX wieku stał się hasłem ruchu Zielonych, który wkrótce jako jeden z pierwszych na świecie wprowadził swoich przedstawicieli do rządzącej koalicji. Podczas gdy Zieloni budowali sobie poparcie w Niemczech Zachodnich, w Niemczech Wschodnich wielkie obszary leśne chroniono mimochodem, przeznaczając je na cele militarne lub w inny sposób tworząc ograniczone strefy. Raz jeszcze, niemal dwa tysiące lat po zwycięstwie nad Rzymianami, las stał się sanktuarium i schronieniem, nawet jeśli tylko dla elit. Na skutek powstania w NRD w 1953 roku i węgierskiej rewolucji w 1956 roku członkowie enerdowskiego biura politycznego uznali, że ich wille w północnym Berlinie nie są wystarczająco zabezpieczone przed zbuntowanymi robotnikami, których rzekomo reprezentowali. Uciekając na północ, przenieśli się do ufortyfikowanego osiedla w lesie tuż obok miasta Wandlitz, gdzie przeżyli kolejnych trzydzieści parę lat NRD, ściśnięci w pozłacanym leśnym więzieniu, które sami sobie stworzyli.
           

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: julita@czarne.com.pl.