Część pierwsza
ANDRZEJ
Warszawa

O tym, że jestem Żydem, nie wiedziałem. Ochrzczono mnie, byłem u komunii, a w trzeciej klasie, kiedy wprowadzono religię do szkół(w pięćdziesiątym szóstym roku), ojciec kazał mi na religię chodzić. Ale mniej więcej w tym okresie coś się stało z kolegami w szkole. Odsunęli się ode mnie. Powiedzieli, że jestem Żydem, że moi rodzice przed wojną mieli inne, żydowskie nazwisko, wychowawczyni także kierowała pod moim adresem kąśliwe uwagi. To był cios! Bo byłem lubiany. Poskarżyłem się rodzicom (”o co tym chłopakom chodzi?!”) i wiesz co? – oni mi nie powiedzieli. Oburzali się ze mną na klasę, wspierali w przyjaźni z kolegą, który mówił, że jest Żydem, i teraz mu dokuczano tak jak mnie, uczyli, że trzeba bronić ludzi krzywdzonych i opierać się antysemityzmowi, bo jest przejawem najwyższego prymitywizmu i chamstwa – ale o tym, że sam jestem Żydem, mi nie powiedzieli. Czy mam o to do nich pretensje? Nie, nie mam pretensji. To takie amerykańskie: mieć pretensje do rodziców! Wyobrażam sobie, że uznali za nieodpowiednie poinformowanie dziecka o tym w momencie, gdy wszyscy je atakują. To zresztą w ogóle musiało być dla nich kłopotliwe, bo oni jeszcze przed wojną, mieszkając w Krakowie, czuli ambiwalencję wobec żydostwa – wobec tych Żydów tradycyjnych, religijnych, zamkniętych w świecie swych żydowskich nakazów. Sami uważali się za Żydów ciekawszych, tych, których żydostwo jest otwarte i nowoczesne. Żydostwo było dla nich taką jakby aspiracją kulturalną, że Żydzi to jest coś w rodzaju wspólnoty rozproszonych po świecie liberalnych inteligentów, wśród których kulturalny Żyd z Krakowa świetnie się porozumie z kulturalnym Niemcem, Polakiem czy Włochem, nawet zresztą nie Żydem, a po prostu Europejczykiem o orientacji otwartej i liberalnej. Od Żydów tradycyjnych dzieliła ich przepaść kulturowa. Ileż to razy ja od nich w moim powojennym dzieciństwie (bo urodziłem się w czterdziestym siódmym roku) słyszałem: „Nie garb się tak jak rabin! Nie wymachuj rękami jak w żydowskim miasteczku!”. A jednocześnie w tej ich koncepcji żydostwa – zakładającej uniwersalizm cywilizowanego świata – mieściło się przeświadczenie o wadze przynależności do narodowych kultur państw, w których się żyje. Rodzice nigdy nie byli kosmopolitami, to byli polscy patrioci, którzy w Polsce widzieli, że coś tam jest, jakaś tajemnica, wspaniałe rzeczy się dzieją. Ojciec chodził do polskiej szkoły – był wychowany na Sienkiewiczu, na wartościach romantycznych, w czasie wojny walczył w AK – i owa romantyczna polskość, ten tradycyjny polski etos romantycznego bohaterstwa i patriotyzmu były dla moich rodziców elementami niezwykle ważnymi. Ważniejszymi nawet niż żydostwo. Ich dystans do żydostwa pogłębiał jeszcze chrzest, który przyjęli wiele lat przed wojną (ja miałem starych rodziców) i traktowali przede wszystkim jako gest zbliżający ich do polskiej kultury, nie zaś do religii i katolicyzmu. Moja matka ochrzciła się w dwudziestym szóstym roku, kiedy brała ślub z ojcem, a jego rodzina przeszła na katolicyzm jeszcze przed pierwszą wojną, gdy ojca stryj został generałem w austriackim wojsku (bo monarchia od swojego generała oczekiwała, że będzie wyznawcą panującej religii). Po drugiej wojnie ten ich dystans do żydostwa pogłębiony został jeszcze o poholokaustowy kompleks: wstyd za żydowskie poniżenie. Rodzice mieli jakieś poczucie, że są rodzaje śmierci mniej godne i bardziej godne i że z pójściem na śmierć tych mas ze sztetli nie wszystko było w porządku. Na pewno nie uważali życia tamtych biednych ludzi ginących w komorach za mniej warte niż swe własne życie (ja nie chciałbym być wobec moich rodziców oskarżycielski!), ale pamiętam, jak zawsze podkreślali, że mój starszy brat walczył jako łącznik w powstaniu warszawskim i zginął od granatu. Jako harcerz‑żołnierz. Miał ledwie czternaście lat i zginął godną śmiercią! Nikt go do gazu nie zapędził. A poniżenie tamtych ludzi jadących w wagonach dla bydła na masowy mord bolało rodziców strasznie. Tak strasznie, że żydostwo po Holokauście stało się dla nich czymś jakby dwuznacznym i wstydliwym. I pewnie dlatego mi o nim nie powiedzieli. I jeszcze raz ci mówię: nie, nie mam o to do nich pretensji! To przecież była taka filozofia poradzenia sobie z tamtym. Taka decyzja, którą wielu polskich Żydów po wojnie podjęło. Skończyć, zapomnieć. Zostawili sobie to swoje fałszywe okupacyjne nazwisko, o którym wiadomo było na pewno, że nie jest żydowskie – i już. Skończyć z tym! Skończyć z żydostwem, z Holokaustem, z przeszłością, wszyscy jesteśmy tacy sami, Polacy, nie ma być żadnych... Wiesz, ja dopiero w osiemdziesiątym piątym roku po raz pierwszy pojechałem do Oświęcimia i Treblinki. Już jako emigrant, przyjechawszy do Polski tylko na chwilę z wizytą. Bo w czasach mojego dzieciństwa i młodości w wielu rodzinach żydowskich się tego nie robiło. I kiedy stosunkowo niedługo po wojnie polska propaganda zaczęła milczeć na temat szczególności okupacyjnego losu Żydów, kiedy Oświęcim zaczęto traktować jako miejsce, gdzie wszyscy (a nie przede wszystkim Żydzi) byli ofiarami, gdzie wszyscy (a nie przede wszystkim Żydzi) ginęli – to ludziom w rodzaju moich rodziców ta oficjalna linia odpowiadała. To był element sprzyjający ich asymilacji, integracji – to była droga do wyparcia tamtej potworności. Więc jeszcze raz ci powtarzam: nie, nie mam o to do nich pretensji. Ale też nie jest mi z tym zbyt wygodnie. Bo ja ogromnie jestem do nich przywiązany i zawsze miałem o nich wysokie mniemanie – a to jest jednak pewien moment słabości: swoje żydostwo jak brudną jakąś tajemnicę przechowywać, część siebie samego ukrywać. To mi się nie podoba, ja bym dziś tego tak nie zrobił, ale czy my w ogóle możemy zrozumieć ludzi tej strasznej epoki? Bo oni przeszli przez to wszystko, a potem chcieli już to mieć za sobą, chcieli mnie przed tym uchronić, myśleli, że to pomoże... To nie pomogło. To na pewno nie pomogło!Chociaż – a czy ja wiem? Może stałem się przez to bardziej odporny na antysemityzm? A może mniej odporny? Bo z jednej strony to od razu uczyniło dla mnie żydostwo czymś wstydliwym, postawiło w pozycji defensywnej, więc pod tym względem niedobrze, ale z drugiej... Może ci Żydzi, co twierdzili, że być Żydem jest równie dobrze, albo i lepiej nawet niż Polakiem – może oni w Polsce czuli się obco, nie mieli tej mojej psychicznej swobody bycia w Polsce u siebie, bycia w Polsce w domu? Nie wiem. Tu na pewno coś jest nie w porządku. Ale czy to wina moich rodziców? Czy otoczenia? Czy błąd? Czy po prostu takie było powietrze?

*
Na mnie przeszłość okupacyjna rodziców szalenie ciążyła. Bo zawsze sądziłem, że nie jestem taki jak oni. Oni mieli niesamowitą inicjatywę, niesamowite poczucie tego, co zrobić, żeby przeżyć – uciekali, chowali się, zmieniali adresy, nazwiska – a ja bym chyba tak nie umiał. W taki sposób bym tego nie przeżył. Bo jak to można wytrzymać? Ucieczki przez pięć lat, chwili spokoju! I jeszcze oni tworzyli wspaniały zespół taki, bo matka wszędzie w czasie wojny potrafiła zdobyć pieniądze na chleb, produkując mydło (po prostu zapamiętała z lekcji chemii w szkole, jak się mydło robi), a ojciec miał nieprawdopodobną intuicję, jeżeli chodzi o niebezpieczeństwo. Zawsze wiedział, w którym momencie uciekać, zmienić adres, i matka całkowicie mu ufała. Kiedy raz na Podhalu ktoś rodziców ostrzegł, że w pobliskiej miejscowości Niemcy ich szukają (a mieszkali wtedy u chłopa z moją czternastoletnią wówczas siostrą i jedenastoletnim bratem – tym, który później zginął w powstaniu warszawskim), to ojciec najpierw powiedział: „Pakujemy się i uciekamy!”, i matka szybko wszystkich zapakowała, potem wyszedł na chwilę na spacer i zmienił zdanie: „Ee, daj spokój, nigdzie nie jedziemy”, i matka znów wszystkich rozpakowała, potem poszedł na jeszcze jeden spacer, pomyślał i zdecydował: „Wyjeżdżamy!”, i matka jeszcze raz bez słowa rodzinę zapakowała, uciekli – a kilka dni później gestapo całą wieś przetrząsnęło, szukając rodziców (i takich sytuacji zdarzyło im się jeszcze parę). Rodzice uciekali z powodów i żydowskich, i politycznych. Bo ojciec – krakowski adwokat, który bronił komunistów (sam będąc socjalistą) – figurował na liście osób poszukiwanych przez Niemców. Więc oni najpierw ukrywali się na pobliskim Podhalu, a potem uciekli do Warszawy, gdzie wcześniej już przeniosła się spora część ich krakowskiego środowiska. To była w dużym stopniu żydowska inteligencja, bo w przedwojennym Krakowie istniało szerokie inteligenckie środowisko Żydów zasymilowanych, a wśród nich też wychrzczonych – i ci krakowscy przyjaciele pomogli rodzicom załatwić po aryjskiej stronie w Warszawie mieszkanie, załatwili im fałszywe papiery i wciągnęli do akowskiej konspiracji. Ojciec był oficerem AK, a matka brała udział w pomocy ukrywającym się Żydom: nosiła im jedzenie i pieniądze. Jak, będąc Żydówką, ona nie bała się kręcić po ulicach i chodzić do ukrywających się Żydów? Nie wiem, ale zawsze była tak odważna i energiczna, że potrafiła zniknąć, nim ktokolwiek się nią zainteresował. Później twierdziła, że w czasie okupacji Żydów rozpoznawano nie po wyglądzie, a po lękliwym spojrzeniu (i pewnie dlatego żaden szmalcownik matki nigdy nie zaczepił, ojca zaś, mimo jego „dobrego wyglądu”, parę razy wciągnięto do bramy, na szczęście zawsze umiał się wykręcić) – ale kiedy dorosłem, opowiadała czasem straszne rzeczy. Na przykład o swej podopiecznej Żydówce, ukrywającej się za pieniądze z kilkuletnim synkiem w schowku u jakiejś baby. Baba zawsze witała matkę wrednym spojrzeniem i burkliwą uwagą: „ta to przynajmniej ma wygląd” – dając do zrozumienia, że w matce również żydostwo rozpoznaje, a Żydów ukrywa wyłącznie dla zysku. Mimo to matka odwiedzała tę Żydówkę i przynosiła jej pieniądze i jedzenie. Synek Żydówki szalenie się do mojej matki przywiązał, tulił, ona była jedyną osobą z zewnętrznego świata, którą widywał – i dopiero w czasie powstania warszawskiego ten kontakt się urwał. I kiedy po powstaniu matka poszła znowu do tej kamienicy, okazało się, że Żydówki z synkiem nie ma, a sąsiedzi mówią o ich odejściu różne sprzeczne rzeczy. I wtedy matka zrozumiała, że tę kobietę i dziecko ci ludzie po prostu zabili. Bo w czasie bombardowań niebezpiecznie było mieć Żydówkę w domu. A kiedy później powiedziała ojcu, co się stało, on tylko ją zapytał: „I co z tym zrobisz? Pójdziesz ich skarżyć do sądu?”. I rodzice zostawili to po prostu. Oni po wielekroć podkreślali, że w Polsce istnieli ludzie niezwykle ofiarnie pomagający Żydom, mimo że pomoc ta była szalenie niebezpieczna i prowadzona w ogromnym osamotnieniu. I zawsze mówili, że sami też bez pomocy Polaków nie przeżyliby okupacji. A przecież cały ten czas, przez wszystkie te lata wojny, nosili w sobie świadomość, że ich prawdziwym niebezpieczeństwem nie są Niemcy – choć oczywiście zabijają, zabierają z gett ludzi do obozów, a jednak na aryjskiej stronie nie mają pojęcia, kto tam jest Żydem, a kto nie – ale polski szmalcownik. Albo zawistny sąsiad. Albo nieznajomy przechodzień, który może Żyda rozpoznać, zadenuncjować czy zdemaskować choćby nieumyślnie. Rodzice w czasie wojny nawet najbliższym polskim znajomym bali się powiedzieć, że są Żydami. Nawet ludzie z AK o nich nie wiedzieli! (z wyjątkiem ich krakowskich przedwojennych przyjaciół). I nie wiedzieli o nich też późniejsi współwięźniowie ojca w Woldenbergu (gdzie był jeńcem wojennym po powstaniu warszawskim) – poza jednym tylko oficerem, który z ojcem spał na wspólnej pryczy, po wojnie został moim chrzestnym ojcem, a iele lat później, w Marcu sześćdziesiątego ósmego (ojciec wtedy już nie żył), niespodziewanie do mnie zadzwonił i przyszedł z wizytą. I matka jeszcze mówiła, że ona tylko w momentach nalotów bombowych czuła się w czasie wojny naprawdę bezpiecznie. Bo tylko wtedy miała pewność, że nikt się jej żydostwem nie będzie interesował (...)