Historia to nie płynące nad głową obłoki. Historia to godziny, dni i tygodnie, niesione żywymi rękami. Także losy narodów nie pojawiają się jak grom z jasnego nieba. Jeśli ktoś cię oszuka, musisz się przede wszystkim zastanowić, dlaczego jesteś głupcem, a dopiero potem, czym jest on. Jeśli ktoś cię złamie, pomyśl najpierw, dlaczego byłeś słaby, a dopiero później, dlaczego on był taki a taki” – wyjątek zaczerpnięty z artykułu „Czego oczekuje Czech od Czecha?” wiele mówi o tym, czego Milena Jesenska oczekiwała od siebie. Jakie pytania stawiała sobie u schyłku dziennikarskiej kariery przerwanej raptownie przez II wojnę światową i aresztowanie autorki przez gestapo.
Schyłek był zarazem szczytem, o czym nie można się przekonać mając do dyspozycji tylko to, co najlepsze. Nie zachowały się listy pisane przez Milenę do Franza Kafki, sporadycznie jedynie wraca się do jej publicystycznych pierwszych kroków stawianych w postępowym piśmie dla kobiet, to rzeczywiście historia zadecydowała, za co warto pamiętać autorkę uznaną dziś za klasyka czeskiego dziennikarstwa.
„Ponad nasze siły. Czesi, Żydzi i Niemcy”, to zbiór jej późnych artykułów, które ukazały się w latach 1937–39 na łamach liberalnego tygodnika „Přitomnost”. Pisane były w bardzo gorącym dla Europy okresie i dzisiaj stanowią przede wszystkim świadectwo tego, jak czescy intelektualiści oceniali ówczesną sytuację. Czy dostrzegali skalę nadchodzącego zagrożenia, czy zdawali sobie sprawę ze zbrodniczych zamiarów hitlerowskich Niemiec i krwawego oblicza „rewolucji”, jaka miała miejsce w ZSRR, czy – zwyczajnie – byli przygotowani na to, co wkrótce ich spotka? Tytuł wyboru, stanowiący zarazem tytuł jednego z artykułów, dowodzi, że nie. Ale trudno przecież mieć im to za złe.
Teksty Mileny Jesenskiej, sytuują się na pograniczu reportażu i eseju politycznego. Dowodzą jej ogromnej inteligencji, przenikliwości i niebywałego zmysłu obserwacji. Trzeba przyznać, że reporterski nerw dał lepsze efekty niż próba oceny spraw, które złamały niejeden system wartości. Z tego powodu autorka nie zawsze jest w stanie trafnie prognozować, poza wiarą w szlachetność ludzkiej natury, nie ma czego się chwycić. Choć poddaje w wątpliwość moc paktów politycznych zawieranych w dyplomatycznych salonach (”Wrzesień”), to nadzieją napawają ją czeska siła ducha, pracowitość i pacyfizm, który można przeciwstawić agresji (”Soldaten wohnen auf den kannonen”, „Sztuka stania w miejscu”). Wierzy w morale niemieckich żołnierzy (”Praga, rano 15 marca 1939”) kontrastujące z postępkami Austriaków (”Setki tysięcy szukają ziemi niczyjej”). Z goryczą pisze o iluzjach komunizmu (”Co zostało z KPCZ?”) i trafnie rozpoznaje totalitarne ciągoty Związku Radzieckiego odwołując się do doświadczenia wojny w Hiszpanii (”Dobra rada nie zawada”). i Obserwacja ta prowadzi ją do wizji niemal proroczej: pisze o samotności małych europejskich państw, wyczuwa, że wkrótce będą one zdane wyłącznie na siebie i namawia do wewnętrznej mobilizacji (”Czego Czech oczekuje od Czecha”).Wreszcie, odnotowuje też, nie ukrywając przerażenia, mnożące się przykłady eksterminacji europejskich Żydów; śmiało można powiedzieć, że przewiduje zagładę i odczytuje jej motywy (”Ludzie na wyspie”, „Setki tysięcy szukają ziemi niczyjej”). Kiedy, jak w przypadku tych ostatnich artykułów, Jesenska wciela się bardziej w reportera niż w negocjatora – sytuuje się bliżej prawdy o tym, czego zwiastunem są obserwowane przez nią wypadki.
O wartości dzieła Jensenskiej nie decyduje jednak wyłącznie wnikliwość przeprowadzonej przez nią analizy polityczno-społecznej. „Ponad nasze siły” warto docenić także z dwu innych względów. Pierwszym z nich jest bardzo mocno akcentowane przez autorkę poczucie dziennikarskiej misji. O tej misji wspomina jawnie i na tyle często, że da się z tych tekstów wyodrębnić cały kodeks etyczny. Diagnozy i hipotezy, jakie autorka stawia, uzupełnione są o silnie podkreślaną chęć bycia pośrednikiem, swoistym trybunem ludowym. Jensenska nie ogranicza się wyłącznie do pisania, lecz zbiera informacje u źródeł, bada nastroje społeczne bezpośrednio u źródeł, jeździ do fabryk, rozmawia w pociągu i na ulicy. Dzięki temu – i to jest drugi element, na który chciałabym zwrócić uwagę – jej refleksja uzupełniona jest o liczne przykłady z życia wzięte. Właśnie dlatego teksty te sytuują się na pograniczu gatunkowym, ale, co trzeba, podkreślić, owa „pograniczność” ukazuje w pełni świetność tego pisarstwa. Decyduje właściwie o tym, że można Jesenską nazwać klasykiem i wielką osobowością dziennikarską. Cechuje ją na pewno ogromna wrażliwość, zmysł obserwacyjny i słuch językowy. Zdolność do operowania opisem i dialogiem, do ukazywania obyczajowego konkretu, który na ogół staje się punktem wyjścia do refleksji bardziej ogólnej. Efekty tego połączenia są dość szczególne: w jej artykułach czuje się żar, nie chłodny obiektywizm obserwatora; uwidaczniają się tu ludzkie emocje i autentyczna troska, a przy tym rzadko – egzaltacja, jakiej można by się spodziewać po bardzo wrażliwej kobiecie. Świetną ilustracją umiejętności ważenia temperatury wypowiedzi jest tekst „Codzienne wiadomości na ostatnich stronach” oparty o studiowanie ogłoszeń prasowych, a ukazujący exodus Czechów sudeckich.
Zupełnie odmienny przykład jej kunsztu pisarskiego to epitafium poświęcone Karolowi Čapkowi (”Ostatnie dni Karola Čapka”). Liryczne w tonacji, bardzo osobiste, ale nie wolne od akcentów, które były dla Jesenskiej najważniejsze. Jak stwierdziła, Čapek umarł, gdyż nie mógł znieść coraz bardziej upiornej rzeczywistości.
Milena Jesenska zniosła ją dzielnie do końca, a jej działalność nie ograniczyła się wyłącznie do pisania. Miała na swoim koncie setki uratowanych od śmierci Żydów, a potem więźniarek obozu w Ravensbrück, gdzie znalazła się jako więzień polityczny i gdzie zmarła w 1944 roku. Był to jej osobisty bunt. Odpowiedź na „czasy przeżarte demagogią”.
Pisanie Mileny Jesenskiej spełniało się w samym akcie pisania. W wyartykułowaniu słów, które muszą być wypowiedziane, by ratować rozum przed otchłanią szaleństwa. W opiniach, które przywracają poczucie sensu, ład etyczny. Ale jest jeszcze coś, za co cenię Jesenską szczególnie. Jej niechęć do gestów, do pustych słów, do pustych czynów.
