Bagdad

Miasto pokoju, miasto krwi

Harun nie chciał się zbytnio obciążać obowiązkami związanymi z piastowanym urzędem. At-Tabari pisze, że gdy mianował wezyrem doświadczonego Jahję, powierzył mu w całości władzę wykonawczą, dając carte blanche na prowadzenie spraw państwa według jego uznania. Sam, kiedy nie dowodził wyprawami przeciw niewiernym albo nie kierował pielgrzymkami do Mekki (które odbył w latach 787, 790, 791, 794, 796, 798, 802 i 804), swobodnie mógł się skupić na przyjemniejszych stronach swojej funkcji.

Nocami razem ze swoim dworem, w otoczeniu uczonych, poetów, dyplomatów, generałów, muzyków, sędziów, atletów i najnowszych faworyt, ucztował i opróżniał królewskie piwnice, delektując się rubinowym winem z Szirazu, oczarowany pełnymi gracji dziewczętami z haremu, które wybierano ze względu zarówno na urodę, jak i na zdolności muzyczne. Jak pisał poeta Muslim Ibn al-Walid w typowo frywolnym wierszu: „Czymże jest życie, jeśli nie miłością i poddaniem się pijaństwu oraz pięknym oczom?”.

Zachowały się opowieści o królewskich ucztach, podczas których na złotych i srebrnych półmiskach piętrzyły się najwytworniejsze przysmaki: „bakłażany i nadziewane kabaczki, gołąbki w liściach winogron przyprawione cytryną, kubba z tłuczonej pszenicy i mielonego mięsa, barania polędwica gotowana z ryżem, duszone cebulki […] dziesięć pieczonych kurcząt i pieczone jagnię, dwie wielkie tace – na jednej kunafa[i], na drugiej ciasto ze słodkiego sera i miodu, owoce wszelkiego rodzaju: melony, ogórki, limety i świeże daktyle”.

Nie odrywając wzroku od gibkich ciał, które przed nimi pląsały, goście Haruna sięgali do porcelanowych mis z chałwą polaną sokiem pomarańczowym i posypaną cynamonem oraz mielonymi orzechami. Były tam też rodzynki aromatyzowane wodą różaną, posypana cukrem baklawa pokrojona w romby, pomarszczone figi, krągłe winogrona, a między wazonami z różami, jaśminem i tulipanami piętrzyły się stosy ciastek migdałowych polanych syropem, który ściekał po brodzie, wywołując na twarzach uśmiechy zadowolenia.

Podczaszowie nosili złote dzbany i miski z perfumowaną wodą do obmycia rąk, którą polewano z naczyń wysadzanych rubinami i diamentami, po czym podawali wonny aloes w małych złotych puzderkach. Wino serwowano w pucharach ze złota, srebra lub kryształu. By orzeźwić gości, eunuchowie rozpryskiwali piżmo i wodę różaną ze złotych spryskiwaczy wysadzanych drogimi kamieniami. Pijatyki trwały aż do rana, dziewczęta śpiewały i brzdąkały na lutniach, zabawiały też podchmieloną publikę żwawym tańcem z szalem i powolnym tańcem z szablami.

Przez pewien czas w kręgach wysoko urodzonych mężczyzn panowała moda na romanse z eunuchami. Te niezwykłe upodobania znajdowały poparcie na najwyższych szczeblach władzy. Al-Amin, syn Haruna i Zubajdy, prześwietnej wnuczki kalifa Al-Mansura, miał obsesję na punkcie eunuchów. „Nie chciał patrzeć na kobiety”, pisał At-Tabari. Białych eunuchów nazywał świerszczami, a czarnych krukami. Zażenowana jego postępowaniem Zubajda uciekła się do wybiegu: kazała przebrać najpiękniejsze konkubiny w obcisłe chłopięce szaty, obciąć im włosy na krótko i posłała je do syna, żeby odciągnąć go od grzesznych praktyk. Podstęp zadziałał. Jak podają kroniki, Al-Amin uległ urokowi dziewcząt.

Bagdad był od samego początku i nadal pozostaje przybytkiem patriarchatu. Kobiety przypisano tradycyjnie do sfery prywatnej, źródła na ogół niewiele o nich mówią. Przy wszystkich abbasydzkich kalifach i poetach, matematykach i muzykach były rzecz jasna wybitne kobiety. Córka Dżafara, syna i następcy Al-Mansura, nauczała religii, poezji i literatury. Do najznakomitszych kobiet swoich czasów należała Zubajda, słynąca z jednej strony z nader wykwintnego gustu, z drugiej zaś z zainteresowań religią i filantropią. Jeden z ufundowanych przez nią projektów, świadczący o sile wyobraźni, przetrwał częściowo do dziś. Zamożna z domu, stała się niezmiernie bogata po ślubie ze swoim kuzynem Harunem, a znaczną część majątku przeznaczała na cele dobroczynne. Na jej dworze, jak podaje biograf Abbasydów Ibn Challikan, było gwarno jak w ulu, tak wiele dwórek recytowało dniem i nocą Koran. Jako główna żona kalifa miała oczywiście najpiękniejsze klejnoty i stroje. Ekstrawagancja Abbasydów nie znała granic, podobno podczas najważniejszych dworskich uroczystości Zubajda była tak obwieszona złotem i drogimi kamieniami, że dwie służące musiały ją podtrzymywać, żeby mogła ustać. Jej najtrwalszym osiągnięciem, które w następnych wiekach przyniosło ulgę milionom pielgrzymów, było zbudowanie Drogi Zubajdy, Darb Zubajda, bezpiecznego szlaku długości ponad tysiąca czterystu kilometrów wiodącego przez pustynię z Al-Kufy do świętej Mekki. Przekonawszy się podczas własnych pielgrzymek o trudach tej podróży, a przede wszystkim o niedogodnościach wynikających z braku wody do picia, Zubajda zainicjowała zakrojony na wielką skalę projekt, żeby ułatwić pokonanie tej drogi. Wzdłuż całego szlaku wywiercono studnie i wykopano zbiorniki, rozmieszczono cysterny i zbudowano najnowocześniejsze jak na ową epokę tamy z basenami filtracyjnymi do zatrzymywania osadów. Budowa geologiczna terenów, przez które wiodła droga, nie ułatwiała prac. Trzeba było przerąbywać się przez góry, usuwać ogromne skały i głazy, gdzieniegdzie układać nawierzchnię z kamienia. Co dwadzieścia pięć kilometrów (odległość, jaką można przebyć w ciągu jednego dnia) rozmieszczono większe miejsca odpoczynku, było ich razem podobno pięćdziesiąt cztery, a między nimi znajdowały się mniejsze. Zubajda osobiście interesowała się pracami przy budowie, budowniczym nakazano nie szczędzić kosztów. W samej Mekce żona kalifa zbudowała pierwszy kanał zaopatrujący pielgrzymów w świątyni w wodę źródlaną. Do tej pory byli całkowicie zdani na studnię Zamzam. Źródło tryskające w górach do dziś nosi nazwę Ajn Zubajda, Studnia Zubajdy. Ostateczny rachunek miał wynieść miliony dinarów; za wszystko fundatorka zapłaciła z własnej kieszeni.

Dananis, jedna z najsłynniejszych kobiet z haremu kalifa, doprowadziła starzejącą się Zubajdę do paroksyzmów zazdrości, kiedy jurny władca obsypał niewolnicę o pięknym głosie ekstrawaganckimi prezentami, wręczył jej między innymi naszyjnik wartości trzydziestu tysięcy dirhamów, rzekomo w uznaniu dla jej talentu artystycznego. Sprytna Zubajda, nigdy niepokonana, wysłuchawszy śpiewu dziewczyny, przeprosiła męża i na znak skruchy za swój wybuch gniewu podarowała mu dziesięć niewolnic wyjątkowej urody (które, jak można się było spodziewać, urodziły mu kolejne dzieci). Najbardziej znana z abbasydzkich królowych niezmordowanie broniła praw Al-Amina, jedynego kalifa, w którego żyłach płynęła królewska krew zarówno po ojcu, jak i po matce, gdy rywalizował z bratem Al-Mamunem o kalifat. Gdy rozstrzygnęła się ich walka o władzę (o której mowa w rozdziale trzecim), Zubajda spędziła resztę życia w samotności, na modlitwach. Zmarła w 831 roku.

Harem – i nabór do niego – był całą instytucją. Dwieście najpiękniejszych dziewcząt, nie licząc czterech żon, dostarczało Harunowi nieustannych zajęć. I tak był ascetą w porównaniu z Al-Mutawakkilem (847–861), którego harem liczył cztery tysiące kobiet i podobno z każdą z nich kalif się przespał. Imiona niektórych zachowały się do naszych czasów: Dija (Światło), Sihr (Czar), Zat al-Chal („ta, która ma pieprzyk”) i Hajlana (od Heleny, zapewne była Greczynką). Kobiety z haremu cechujące się silną osobowością, choć w kalifacie nie mogły odgrywać roli w życiu publicznym, przeszły do legendy, tak jak Arib nazywana dworskim słowikiem, obdarzona była bowiem słodkim głosem i ułożyła tysiące pieśni i wierszy. Kupił ją syn Haruna Al-Amin, później znalazła się w haremie Al-Mamuna, któremu bez skrupułów przyprawiała rogi w jego własnym pałacu, dokąd przemycała kochanka na nocne schadzki, niebezpiecznie rzucając wyzwanie panującym obyczajom. Podobno kazała sobie obficie nacierać włosy ambrą i piżmem, a później jej służące sprzedawały te substancje za niezłą cenę. Większość tego, co wiemy o Arib, zawdzięczamy historykowi z X wieku Abu al-Faradżowi al-Isfahaniemu, skrupulatnemu zbieraczowi wierszy i pieśni. Kiedy była już w podeszłym wieku, odwiedziło ją dwóch młodzieńców, którzy ośmielili się zapytać, czy nadal chciałaby się kochać. „Żądza nie wygasła, synkowie, ale ciało odmawia posłuszeństwa”, odpowiedziała podobno. Zmarła w Samarze w wieku dziewięćdziesięciu kilku lat, oczarowawszy za życia niejednego kalifa.

W haremie nie było miejsca dla mimoz. Poeci opowiadają o nieustannych waśniach między kobietami, zażarcie konkurującymi względy i  zainteresowanie kalifa. Rywalizowały też z  królewskimi żonami o to, która urodzi mu syna i dziedzica. Podczas jednej z gwałtowniejszych sprzeczek Zat al-Chal obcięła innej dziewczynie koniuszek nosa. Ta w odwecie zdrapała jej pieprzyk, któremu Zat al-Chal zawdzięczała swoje imię.

Ale te utarczki były drobiazgiem w porównaniu z innymi niebezpieczeństwami życia w haremie. Wiele kobiet z trudem znosiło tę luksusową, lecz ogłupiającą niewolę. Może dlatego niektóre wdawały się w lesbijskie romanse. Jeśli wyszło to na jaw, kara była szybka i straszna. At-Tabari przytacza za Alim Ibn Jaktinem, dworzaninem Al-Hadiego, brata Haruna, tę oto mrożącą krew w żyłach historię:

Wszedł służący i szepnął coś [kalifowi] na ucho. Kalif poderwał się z miejsca, mówiąc: „Nie ruszajcie się stąd”, i wyszedł z pokoju. Po jakimś czasie wrócił i padł na poduszki, ciężko dysząc, aż się uspokoił. Za nim wszedł eunuch, który trzęsąc się ze strachu, trzymał tacę przykrytą serwetą. Ciekawi byliśmy, co się stało. Al-Hadi usiadł i rozkazał służącemu: „Postaw tacę na podłodze”. Służący postawił tacę. „Zdejmij serwetę” – powiedział kalif. Na tacy leżały głowy dwóch niewolnic. Na Boga, nigdy, w całym moim życiu nie widziałem piękniejszych twarzy i wspanialszych włosów. Lśniły w nich drogie kamienie, a w powietrzu unosił się zapach ich perfum. Siedzieliśmy zdumieni. „Wiecie, co one zrobiły?” – spytał kalif. „Nie” – odparliśmy. „Dowiedzieliśmy się, że są w sobie zakochane i spotykają się w niemoralnych celach. Kazałem więc eunuchowi śledzić je i informować mnie o wszystkim. Przyszedł właśnie powiedzieć mi, że teraz są razem. Poszedłem i zobaczyłem, że się kochają pod jedną kołdrą, i zabiłem je. Zabierz, chłopcze, te głowy!” – krzyknął. I wrócił do przerwanej rozmowy, jakby się nic nie wydarzyło”.

Handel atrakcyjnymi kobietami, popierany przez kalifa i  jego dworzan, mężczyzn o najbardziej zasobnych kieszeniach i największym ego w  całym Bagdadzie, czasami graniczył z  szaleństwem. Hugh Kennedy porównuje go do transferów piłkarzy. Ceny najbardziej pożądanych śpiewaczek rosły z każdą transakcją, aż osiągały niebotyczny poziom. Al-Mahdi, ojciec Haruna, zapłacił sto tysięcy srebrnych dirhamów za dziewczynę imieniem Maknuna „dumną ze swoich smukłych bioder i wysokiej piersi”. Basbas (Pieszczota), najwyraźniej bardziej ceniona, kosztowała siedemnaście tysięcy złotych dinarów  – suma przyprawiająca o  zawrót głowy. Rynek ten nie zależał wyłącznie od kaprysów kalifa. Inan, piękność ze wschodniej Arabii, która wpadła Harunowi w oko i na pewien czas zawładnęła jego sercem, była bardzo wykształcona i  skora do flirtu, podobno mogła stanąć w poetyckie szranki z legendarnym Abu Nuwasem. Jej pan, niejaki Natifi, z uporem odmawiał jej sprzedaży, nawet kalifowi. Żądał stu tysięcy złotych dinarów i nie zgadzał się na żadne negocjacje. Kiedy po jego śmierci Inan wystawiono na publicznym targu niewolników przy Bramie Al-Karchu, Harun ponownie spróbował szczęścia. Wysłał naczelnego eunucha Masrura, któremu kazał się targować do sumy dwustu tysięcy dirhamów. Zaszła jednak rzecz zdumiewająca – Harun został przelicytowany; nie pomogło to, że Masrur zmieszał z błotem bezczelnego konkurenta i uświadomił mu, że rywalizuje z kalifem. Inan została sprzedana za dwieście pięćdziesiąt tysięcy dirhamów, a nowy właściciel, nikomu nieznany, uwiózł ją do Chorasanu. Harun już więcej jej nie zobaczył.

Sam At-Tabari opisywał, jak w najbardziej upalne dni lata, kiedy Harun zażywał w pawilonie popołudniowej sjesty, przynoszono mu srebrną urnę, w której królewski dostawca wonności zmieszał perfumy, szafran, aromatyczne substancje i wodę różaną. Następnie zanurzano w tym siedem damskich tunik z cienkiego płótna raszidi, co stanowiło wstęp do późniejszych uciech. Codziennie do komnaty kalifa przyprowadzano siedem dziewcząt i odbywał się skrupulatnie obmyślony rytuał. Najpierw rozbierały się i przywdziewały przesycone wonnościami płócienne szaty. Następnie zasiadały na stołkach z otworem w środku, pod którymi paliło się kadzidło, i pozostawały tam, aż ich ubrania wyschły, a ciała nabrały zapachu odpowiadającego gustowi kalifa. Dopiero po tym skomplikowanym procesie zaczynały się miłosne igraszki.

Osoby zainteresowane przedrukiem tego lub innego fragmentu książki prosimy o kontakt z działem promocji: zofia@czarne.com.pl.