Do dziś liczymy zabitych

Nieznana wojna w Sri Lance

W tamtym czasie wizyta korespondentki BBC w kwaterze głównej rebeliantów ciągle jeszcze była atrakcją. Przesłałam wiadomość o planowanym przyjeździe skomplikowanymi kanałami przez Londyn i Paryż – nie istniała komunikacja bezpośrednia. Przed wjazdem na ziemię niczyją musieliśmy zarejestrować się na posterunku lankijskiej armii i poddać rewizji. Po drugiej stronie linii frontu samochód zatrzymali młodzi rebelianci, którzy z surowym wyrazem twarzy poprosili o okazanie kopii pisemnego pozwolenia z Ministerstwa Obrony. To nic, że obie strony były śmiertelnymi wrogami – łączyło je zamiłowanie do biurokracji i papierków. Moja podróż na terytorium rebeliantów była sprawą tak wielkiej wagi, że musiał ją osobiście zatwierdzić sam premier.

Stanu dróg nie da się opisać: podróżowaliśmy gruntowymi szosami, pełnymi dziur i lejów po bombach. Nawet dżip potrzebował pięciu i pół godziny, by przejechać siedemdziesiąt kilometrów z Vavunii, ostatniego miasta w rękach sił rządowych, do kwatery głównej rebeliantów. Kiedy dotarliśmy na miejsce, świetnie radzący sobie z mediami rebelianci zorganizowali konferencję prasową, aby nagłośnić uwolnienie jeńców: syngaleskich żołnierzy, szczęśliwych, że wracają do domu. Był to gest dobrej woli wobec Południa, ale Tamilskie Tygrysy nadal nie miały pewności, że rozpoczęty niedawno proces pokojowy zakończy się sukcesem. Puli i jego koledzy kręcili się przy nas, zawsze chętni pogawędzić, zebrać plotki albo obejrzeć najnowocześniejszy sprzęt telekomunikacyjny, jakiego używaliśmy. Dobrze mówiąca po angielsku młoda bojowniczka odpytała mnie, czy jestem feministką, tłumacząc, że w „ruchu”, jak go nazywała, obowiązuje całkowita równość płci. Zawieziono nas na strzelnicę niedaleko wybrzeża, żebyśmy mogli sfilmować ćwiczenia.

– Kiedy mówicie o nas w BBC TV, zawsze wykorzystujecie stare materiały filmowe z lat osiemdziesiątych. Teraz będziecie mogli pokazać coś bardziej aktualnego – zauważył przebiegle Puli.

Teraz, dwadzieścia lat później, stanowili niewielką armię wyposażoną w czołgi i działa moździerzowe i nie chcieli, żeby pokazywano ich z kilkoma starymi kałasznikowami. Tamilskie Tygrysy bardzo dbały o wizerunek i przygotowały dla nas całe przedstawienie. Nastoletnie dziewczęta w mundurach z kamuflażem w zielone paski nonszalancko przerzucały granatniki z biodra na ramię i w biegu otwierały ogień do opuszczonych budynków. Hałas był ogłuszający. W innym miejscu kobiece obsługi moździerzy kalibru 60 milimetrów prowadziły ćwiczebny ogień z wykopanych stanowisk, obliczając trajektorię pocisków na maleńkich kieszonkowych kalkulatorkach i krzycząc „Ognia!” piskliwymi głosami. Tamilskim Tygrysom wyraźnie nie brakowało pieniędzy ani amunicji. Po ćwiczeniach bojowniczki odpoczywały w cieniu drzewa. Trzymały w rękach karabiny, ale chichotały jak głupiutkie uczennice, pytając, czy mogą zrobić sobie ze mną zdjęcie. Widząc, że wszystkie decyzje podejmują mężczyźni, zapytałam je, czy to jest prawdziwa równość, czy tylko prawo do umierania na polu walki. Starsze dziewczęta zapewniły mnie, że ich mężowie gotują i opiekują się dziećmi.

Trudno było pogodzić te uśmiechnięte bojowniczki i feministki z masakrami cywilów i powtarzającymi się samobójczymi zamachami bombowymi na południu kraju. Tamilskie Tygrysy prowadziły kampanię wizerunkową, starając się przekonać do siebie świat. Zostałam zaproszona na kolację przez szefa politycznego skrzydła separatystów, bojownika, który stracił w walce nogę. Kelnerzy w białych rękawiczkach podawali nadziewane kraby i krewetki na cienkiej białej porcelanie; atmosfera była tak sztywna, że nikt nie wiedział, o czym rozmawiać – zapomnieli przeszkolić gości pod kątem dozwolonych tematów. Zastanawiałam się, kim są rebelianci, którzy mimo ścisłego embarga ekonomicznego potrafią przemycić nie tylko ciężkie uzbrojenie, lecz także butelkowaną wodę mineralną i papierowe serwetki dla swoich gości.

Reszta ludności żyła w skrajnym ubóstwie. Nie było telefonów ani elektryczności; w nocy w smolistych ciemnościach migotały nieliczne lampy naftowe. Rząd wstrzymał dostawy nawet baterii do latarek z obawy, że rebelianci użyją ich do produkcji bomb. Samochody należały do rzadkości; główny środek lokomocji stanowiły rowery, na których pedałowali żylaści mężczyźni w podkasanych biało-niebieskich sarongach, i nieliczne traktory, telepiące się leniwie po głównej szosie. Czas stanął tu w miejscu: północna część wyspy niczym nie przypominała południa z jego fabrykami, neonami, korkami ulicznymi i supermarketami, gdzie półki lodówek uginały się pod ciężarem paczkowanego jedzenia. Tylko kilka kobiet, siedząc na gołej ziemi, sprzedawało wyłożone na płachtach brezentu warzywa – trudno to nazwać gospodarką.

Wszędzie widniały ślady wojny. Dzieci uczyły się, siedząc na skrzynkach po amunicji, bo ławki dawno już gdzieś zniknęły. W cementowych ścianach budynków ziały dziury na przestrzał po pociskach artyleryjskich i mniejsze wgłębienia po kulach. Jeśli przyglądałeś się uważnie, zauważałeś, że wiele osób, w tym także Puli, odniosło fizyczne obrażenia – chociaż on akurat dobrze się maskował, zawsze trzymając jedną rękę zgiętą na wysokości pasa. Liczba min przewyższała liczbę mieszkańców, a przy tym brakowało specjalistycznego sprzętu do rozminowania. Prymitywny szpital wypełniali pacjenci po amputacjach.

Dzieci ze strefy wojny nigdy nie widziały pociągu ani komputera, ale za to świetnie odróżniały zbliżającą się kanonadę od oddalającej się kanonady albo samolot bojowy Kfir od miga. Terytorium rebeliantów było całkowicie izolowane. Na widok mojego samochodu z literami BBC na przedniej szybie ludzie przerywali swoje zajęcia i przez chwilę gapili się, by w końcu uśmiechnąć się szeroko i pomachać mi. Zagraniczna dziennikarka była dowodem pewnego otwarcia.

Terytorium rebeliantów równie dobrze mogłoby leżeć na innej planecie. Na maleńkiej wyspie w odległości trzystu kilometrów od siebie żyły dwa narody. Jedyni Syngalezi, jakich widzieli młodzi Tamilowie z północy, tacy jak Lokeesan, celowali do nich z karabinu. Mówili dosłownie różnymi językami. Puli odegrał kluczową rolę w negocjacjach, ponieważ jako jeden z nielicznych Tamilów biegle posługujących się angielskim mógł się komunikować z lankijską elitą.

Po tej pierwszej wyprawie zaczęłam regularnie odwiedzać terytorium rebeliantów. Filmowałam tamilskie posterunki policji, sądy, banki, organizacje charytatywne, kursy komputerowe, cmentarze i bojowników, także budzące powszechny lęk oddziały zamachowców samobójców, znanych jako Czarne Tygrysy. Były to pierwsze od dziesięciu lat migawki z dziwnego świata, który stworzyli w północnej części wyspy. Pojechałam z Tamilskimi Tygrysami do Tajlandii na rozmowy pokojowe z lankijskim rządem i obserwowałam w samolocie, jak mężczyźni, którzy dorastali w dżungli, walczą z pasami bezpieczeństwa. Rano obsługa hotelowa zabierała spod drzwi pokojów nienawykłych do luksusu bojowników tace pełne pojemników po lodach – świadectwo niewinnej przyjemności, niedostępnej w domu.

Kilka razy zdarzyło mi się popaść w konflikt z żarliwie oddanymi sprawie mężczyznami i kobietami: nie podobały im się moje materiały o małoletnich żołnierzach i zamachowcach samobójcach. Przez kilka miesięcy odmawiali współpracy, ale w końcu dochodzili do wniosku, że jestem im potrzebna, ponieważ tamilska diaspora, która ich finansuje, ogląda BBC. Puli był zawsze na podorędziu, by załagodzić urazy i rzucić garść dowcipów. Kiedy Tamilskie Tygrysy próbowały wcielić do wojska członków mojej ekipy, to właśnie do jego biura wpadłam jak burza w środku nocy. Porozmawiał z kolegami z wywiadu i dali nam spokój.

Po ogłoszeniu rozejmu Puli zaczął przyjeżdżać do stolicy w niedorzecznie szpanerskich ciemnych okularach, które miały mu zapewnić anonimowość. Rozmawialiśmy w hotelowych lobby pod czujnym okiem schowanych za płachtami gazet agentów służby bezpieczeństwa. Wreszcie mogłam powiedzieć mu, co myślę. Siedząc w luksusowym, obitym welurem fotelu w lobby hotelu Hilton wygarnęłam mu, że wykorzystywanie zawieszenia broni do mordowania tamilskich oponentów i przymusowego rekrutowania dzieci jest nie w porządku.

– Była pani bardzo szczera – zauważył na koniec rozmowy. Był wyraźnie zaskoczony, ale mimo to potrafił zdobyć się na uśmiech.

Pewnego razu mój mąż zamówił do obiadu piwo. Puli był głęboko zgorszony. Tygrysów obowiązywał zakaz spożywania alkoholu, mężczyźni i kobiety byli odseparowani od siebie, a niektórzy dowódcy sprawdzali nawet, czy ich żołnierze umyli wieczorem zęby.

Dziennikarze zaprosili Pulego do siedziby Foreign Correspondents’ Association w Kolombo – po raz pierwszy rebeliant wystąpił na konferencji prasowej w stolicy. Później dowiedziałam się, że przeżył straszne chwile, nie mogąc się zdecydować, jaką ma włożyć koszulę. Puli wziął nawet udział w pożegnalnym cocktail party, które BBC wyprawiło dla mnie w kolonialnym hotelu przy plaży. Gawędził z ambasadorami, ministrami, dziennikarzami oraz z przykutym do wózka pisarzem science fiction Arthurem C. Clarkiem. Wydawało się, że Tamilskie Tygrysy dostosowały się do wymogów współczesnej dyplomacji, ale było to tylko powierzchowne wrażenie. Trudno zmienić sposób myślenia ukształtowany w dżungli. Rebelianci jeździli do Irlandii Północnej i Republiki Południowej Afryki studiować proces pokojowy w tamtych krajach. Sądzili, że rozumieją świat, ale w końcu przeliczyli się, oczekując, że społeczność międzynarodowa przyjdzie im na ratunek.

Kiedy Puli wydzwaniał do mnie w rozpaczy w 2009 roku, nie był już obiecującym lankijskim politykiem, przyszłym przywódcą Tamilów w systemie federalnym; był terrorystą z zakazem wjazdu do trzydziestu dwóch państw. Proces pokojowy załamał się. Tamilskie Tygrysy straciły sześć tysięcy kilometrów kwadratowych na wschodzie wyspy. Świat miał dosyć nieprzejednanej postawy rebeliantów. Odrzucili szansę znalezienia kompromisu w trakcie rozmów pokojowych. Wiele państw uważało, że Sri Lanka musi od nowa zabrać się do rozwiązywania ekonomicznych i kulturowych problemów mniejszości tamilskiej – dziesięciolecia niesprawiedliwego traktowania rozbudziły w Tamilach poczucie, że należą do odrębnego narodu – ale już bez uprzykrzonych Tygrysów. Część dyplomatów gotowa była przymknąć oko na rzezie ludności cywilnej w nadziei, że rząd szybko zakończy wojnę.

Rebelianci przedłużyli jednak koniec, siłą zatrzymując przy sobie kilkaset tysięcy kobiet i dzieci. Liczyli na interwencję międzynarodową z przyczyn humanitarnych. Puli nie ukrywał takiego podejścia. Mówił europejskim przyjaciołom, że kiedy w Sri Lance zginie wystarczająca liczba cywilów, tak jak w Kosowie, świat będzie musiał się włączyć. Tamilskie Tygrysy prowadziły okrutną grę na przetrzymanie, szafując życiem niewinnych ludzi.

Ze swojej strony lankijski rząd wszystkimi sposobami starał się ukryć ludzki koszt wojny dokładnie w tym celu, by nie dopuścić do międzynarodowej interwencji. Z terenu walk wyrzucono organizacje humanitarne i dziennikarzy, ucinając niezależne relacje. Pojawiały się makabryczne zdjęcia i filmy, ale władze nazywały je pogardliwie rebeliancką propagandą.

Tamilskie Tygrysy nie zdobyły licznych przyjaciół w społeczności międzynarodowej. W styczniu 2009 roku, w rozpaczliwej i przeciwskutecznej próbie zwrócenia uwagi świata na sytuację w północno-wschodniej Sri Lance, rebelianci wzięli jako zakładników tamilskich pracowników ONZ wraz z rodzinami. Na tamtym etapie należałam do nielicznych osób, które utrzymywały kontakt z Pulim czy też w ogóle z kimkolwiek z władz Tamilskich Tygrysów. Poproszono mnie o zorganizowanie rozmowy przez Skype’a, do której jednak nie doszło, bo Puli rozmyślnie rozłączył się i wrócił dopiero wtedy, kiedy był pewien, że przedstawiciel ONZ już sobie poszedł. Powiedziałam mu, że Tamilskie Tygrysy nie mogą oczekiwać pomocy od świata, jeśli same zachowują się w ten sposób. Z jego wymijającej odpowiedzi nie udało się wywnioskować, czy się ze mną zgadza, czy nie.